Środowisko
Zmiany w środowisku powodowane przez bobry, gdzie zagęszczenie populacji jest wysokie, ma istotne znaczenie biocenotyczne. Zakres działalności retencyjnej bobrów można porównać z działaniami prowadzonymi we wszystkich krajowych programach małej retencji. W rozlewiskach bobrowych w skali kraju gromadzone jest co najmniej kilkanaście milionów m3 wody, co istotnie wpływa na gospodarkę wodną wielu dorzeczy. Potwierdziły to badania naukowe prowadzone w 2003 roku przez Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. W okolicy stawów bobrowych podwyższa się i stabilizuje poziom wody gruntowej, zmniejsza się erozja oraz zwiększa osadzanie cząstek mineralnych i organicznych. Inicjowane są tu naturalne procesy bagienne, które wpływają korzystnie na bioróżnorodność tych środowisk.
Kopanie nor i kanałów przez bobry, transportowanie drewna z lądu oraz podwyższanie poziomu wody w wyniku budowy tam, poważnie zmieniają charakter i kształt linii brzegowej cieków lub zbiorników. Nurt staje się łagodniejszy, woda wnika w kanały, pojawiają się wypłacenia i zagłębienia. Brzeg jest stabilizowany przez zarośla wierzby, które często wyrastają z gałązek pozostawianych przez bobry. Zajmowane przez nie środowisko cechuje duża dynamika zachodzących w nim procesów. Są one bardzo różne w zależności od rodzaju ekosystemu, liczebności populacji i czasu przebywania bobrów. Tamy bobrowe w górnym biegu rzek są jednym z najbardziej widocznych i charakterystycznych efektów inżynierskiej działalności zwierząt, wpływającym na renaturalizację. Również te rzeki, które są zasiedlone przez bobry, w swoim środkowym i dolnym biegu, przyjmują swój naturalny, pierwotny charakter. Zawalanie się starych, nieużywanych nor zmienia profil brzegów na bardziej łagodny. Stopniowo odtwarzają się meandry, od nurtu odcinają się płycizny z bujną roślinnością i bogatym światem zwierząt.
Środowisko
Podwyższony poziom wody w pobliżu stawu i ścinanie niektórych drzew przez bobry powodują zmianę jego struktury i składu gatunkowego roślinności. Stopniowo zaczynają dominować krzewy. Inicjowane są procesy odtwarzania naturalnych zespołów zaroślowych – łozowisk i zarośli wierzbowo-brzozowych oraz zespołów łęgów, olsów i grądów charakterystycznych dla dolin rzek. Rozrasta się również warstwa roślinności zielnej z wieloma światłolubnymi gatunkami bylin, traw i krzewinek. Powstaje szeroka strefa ekotonowa – przejściowa między wodą a zwartą roślinnością. Płytka, nasłoneczniona i nagrzana woda w stawie, stwarza bardzo korzystne warunki rozwoju dla wielu gatunków roślinności z rzęsą wodną, rdestnicą, lilią wodną i innymi. W wyniku działalności bobrów wzrasta biomasa roślinna, tak ważna w pożywieniu bobrów i innych zwierząt. W wodzie o zwiększonej temperaturze oraz zawartości związków azotu i fosforu, licznie występuje plankton roślinny i zwierzęcy. Obfitość cząstek organicznych oraz zwolnienie prądu sprzyjają gatunkom bezkręgowców wodnych (jętek, widelnic, chruścików, skorupiaków etc.) charakterystycznych dla wód stojących.
Te z kolei stanowią pożywienie dla ryb, w tym często ryb łososiowatych. Z tego powodu ryby są zwabiane do stawów bobrowych, jak również przez głębszą wodę przy tamie oraz możliwość schronienia w starych norach bobrowych, co jest szczególnie ważne dla młodego narybku. Przebycie tamy nie stanowi dla nich większej przeszkody. Obecność ryb oraz niezamarzanie dna stawów bobrowych w zimie, sprzyja odtwarzaniu populacji wydry. Podwyższony poziom wody gruntowej sprzyja wykształcaniu się bagnisk i podmokłych łąk, co wpływa na jego atrakcyjność dla piżmaków, norek, saren, łosi, jeleni i dzików. W otoczeniu stawów stwierdzano także wielokrotne zwiększenie zagęszczenia płazów, gadów oraz drobnych ssaków.
Stawy bobrowe mają kolosalne znaczenie również dla wielu gatunków ptaków. Dzięki rozbudowanej strefie ekotonowej, obecności wysepek i martwych drzew, obfitości owadów, kręgowców i roślinności wodnej, powstają korzystne warunki do gniazdowania. Rozlewiska bobrowe i ich sąsiedztwo są chętnie zasiedlane przez bociany czarne, czaple siwe, żurawie i różne gatunki kaczek.
Walory estetyczne, rekreacyjne, edukacyjne, wizualne. Turystyka przyrodnicza.
W dzisiejszym coraz bardziej cywilizowanym świecie, wartość krajobrazowa siedlisk bobrowych jest niezwykle cenna i trudna do oszacowania. Pojawienie się stawu bobrowego, często z żeremiem, zazwyczaj uatrakcyjnia dotychczas mało ciekawy teren. Jest to szczególnie interesujące zwłaszcza dla ludzi nie mających kontaktu z przyrodą na co dzień. Otoczenie stawu i sam staw mogą służyć dzieciom jako wspaniała lekcja poglądowa biologii, miejsce podpatrywania i fotografowania przyrody. Zakładanie np. ścieżek dydaktycznych jest łatwe, gdyż na stosunkowo niewielkiej powierzchni można ukazać wiele ciekawych zjawisk przyrodniczych.
Hydrologia
Wody gromadzone w stawach bobrowych stopniowo wnikają w otaczający grunt, lokalnie podwyższając poziom wody gruntowej. Nawet w znacznej odległości od cieku zmianie ulega chemizm i uwodnienie gleb, jak również skład gatunkowy fauny glebowej. Rozlewiska bobrowe stają się oczyszczalniami wody, gdzie różne zanieczyszczenia ulegają sedymentacji, sorpcji i innym przemianom fizykochemicznym. Między innymi dzięki działalności mikroorganizmów wyłapywane są metale ciężkie, a wpływające do stawu wody, zanieczyszczone kwasami i zasadami, ulegają zobojętnieniu. Pływające i wykopujące muł bobry, powodują mieszanie się wody i uaktywniają w ten sposób procesy biochemiczne. Woda opuszczająca staw jest zatem czystsza i bardziej klarowna. Zmiana składu chemicznego wody i osadów wywiera znaczący wpływ na organizmy roślinne i zwierzęce zajmujące siedlisko bobrowe. Znany jest przypadek osiedlenia się bobrów na cieku odprowadzającym nieczystości z dużej chlewni. Zwierzęta zbudowały system tam, który oczyszczał wodę wpływającą do ich stanowiska.
Konflikty
Bobry są genialnymi inżynierami. Żadne inne zwierzę nie potrafi tak efektywnie dostosować środowiska w którym żyje, do własnych potrzeb. Niestety też często dochodzi do konfliktu na linii bóbr – człowiek, gdyż efekty ich pracy, nie zawsze idą w parze z działalnością ludzi.
Do najczęstszych konfliktów dochodzi wtedy, kiedy bobry postanowią wybudować tamy. Może wtedy dochodzić to tworzenia się rozlewisk i stawów bobrowych. Inną niepożądaną działalnością, jest zatykanie przepustów drogowych, a także ingerencja w wały przeciwpowodziowe.
Jak my ludzie sobie z tym radzimy?
Wydawało by się (i część ludzi tak właśnie myśli), że najprostszym rozwiązaniem byłoby odłowienie i wywiezienie bobrów lub ich zabicie. Nic bardziej mylnego. Na miejsce zabitych lub wywiezionych bobrów, za chwilę pojawią się inne, nowe. Jeśli środowisko jest dla bobrów atrakcyjne, to nie przepuszczą nadarzającej się okazji i ponownie zaanektują teren.
Innym, dość często stosowanym sposobem jest niszczenie bobrowych tam. Efekt jest równie mierny jak w poprzednim przypadku. Tama już po jednym dniu może zostać odbudowana. Często jest jeszcze większa i mocniejsza.
To samo dotyczy robienia dziur czy usuwania części tamy bobrowej.
Wydawałoby się że to walka z wiatrakami. Są jednak metody, żeby poradzić sobie z tym sympatycznym sąsiadem. Skoro nie można się pozbyć „wroga” to dobrze jest się z nim zaprzyjaźnić. W tym celu wykonujemy pewne zabiegi:
– Montujemy w tamie urządzenia stabilizujące poziom wody. Jest to dość tani sposób, który bardzo często przynosi zadowalający wszystkich efekt.
– Potencjalnie zagrożone przepusty drogowe, można również zabezpieczyć siatką lub klatkami.
– Zabezpieczając cenne drzewa przed zgryzaniem, owijamy siatką lub innym materiałem którego bobry nie są w stanie przegryźć.
– Uprawy odgradzamy siatką ogrodzeniową lub elektrycznym „pastuchem”.
– W wały przeciwpowodziowe również wystarczy kiedy wkopiemy siatkę. Oczywiście najtaniej jest to wykonać, przy budowie takiego wału.
– Bobry są aktywne zazwyczaj do 20m od zbiornika wodnego, więc warto też pomyśleć o 50m strefie buforowej. Dzięki temu unikniemy sytuacji w której bóbr ze swoim stawem, pojawi się w naszym salonie. Jeśli chcesz się więcej dowiedzieć, to zapraszamy do kontaktu.
Higiena
Bóbr europejski stara się utrzymywać swoje futro w jak najlepszym stanie, bowiem zapewnia mu ono niezbędną ochronę i pozwala na przetrwanie. Bóbr po wyjściu na brzeg otrząsa się i strzepuje sporą ilość wody, po czym siada na zadzie i masuje brzuch powolnymi i systematycznymi ruchami obu łap. Czyści także przedramiona, uda i ogon. Okolice oczu i kąciki warg stara się oczyścić za pomocą pazura pierwszego palca. Do wyczesywania pozostałych partii ciała bobrowi służy rozdwojony pazur drugiego palca tylnej kończyny. Podczas zabiegów higienicznych futro jest lekko przygryzane. Wodoodporności zaś nabiera dzięki rozprowadzaniu wydzieliny gruczołów przyodbytowych.
Dla wzrokowców mamy film zarejestrowany podczas naszych spacerów.
Pokarm
Bobry są zwierzętami roślinożernymi. W skład ich diety wchodzi ponad 200 różnych roślin a wbrew przekonaniom, drzewa nie są głównym składnikiem ich diety. Jesienią bobry najchętniej zajadają się krzewami i drzewami liściennymi, które są również magazynowane na zimę. Bobry żywią się liśćmi, młodymi pędami, korą i łykiem. Jako pokarm na zimę najchętniej wybierają wierzby i brzozy. Nie pogardzą również jesionami i bukami a nawet twardym dębem. Zróżnicowanie pokarmu zależne jest oczywiście od jego dostępności, dlatego ważne jest dla bobrów aby wybierać siedliska bogate w pokarm. Bobry zasiedlają przybrzeżne tereny i żerują w pasach około 20m od brzegu. Czasem teren ich bytowania wygląda jak wykoszony, jednak procentuje to w kolejnym sezonie bujną roślinnością i bioróżnorodnością. Pokarm roślinny ma dość niską wartość energetyczną i sporą jego część stanowi celuloza, stąd też jelito ślepe jest dwa razy większe niż żołądek i jest umieszczony na końcu przewodu pokarmowego. To powoduje że część pokarmu wydalonego pokarmu nie jest przetrawiona przez bakterie i nadaje się do powtórnego spożycia (kaprofagia).
Siedlisko
Żadne dzikie zwierzę nie potrafi tak dostosować swojego środowiska do własnych potrzeb jak bóbr. Genialny budowniczy i inżynier, gryzoń. Bobry budują tamy, domy, domki, kanały co sprawia że siedliska stają się samowystarczające a usuwana roślinność jest zrównoważona jej przyrostem. Jeśli pozwolili byśmy bobrom żyć w spokoju, to siedliska takie mogły by istnieć setki lat. Podstawą dla bobrów jest bezpieczeństwo swoje i swojej rodziny. Aby zostało spełnione potrzebują stałej, wody na odpowiednim poziomie. Podwyższonej na tyle, żeby zakryć korytarze do nor gniazdowych a także żeby zabezpieczyć zimowe magazyny. Stąd też budują tamy, tworząc małe rozlewiska lub stabilizując poziom wody w korycie rzeki. Kolejną ważna sprawą jest również ułatwienie sobie transportu drewna, to powoduje że bobry budują kanały, które mogą mieć nawet kilkaset metrów. To wszystko sprawia że śmiało możemy powiedzieć że bobry nie tylko znają się na budowaniu tam, ale doskonale potrafią orientować się w terenie i znają rzeźbę zajmowanego terenu.
Aby powstało siedlisko bobrowe potrzebne są więc woda, gałęzie, muł, żwir i trochę kamieni. Rozpoczyna się budowa tamy które mogą mieć ok kilku centymetrów wysokości do nawet kilku metrów. Ciekawostką jest że rekordowa tama miała 1200m długości i ponad 5,5m wysokości a wybudowana była przez ich kanadyjskiego brata.
Na terenach nizinnych bobry budują żeremia. Komora gniazdowa mieści się wtedy na ziemi i obkładana jest takim samym materiałem z jakiego budowane są tamy. Żeremia mogą mieć nawet 3m wysokości i powierzchnię ponad 20m2. Innym sposobem jest umiejscowienie nor gniazdowych w zagłębieniu w ziemi i również zabezpieczenie jej jak w przypadku żeremi. Tak powstają noro-żeremia lub półżeremia. Domy bobrowe z zewnątrz są dokładnie zabezpieczone a jedyne wejścia do nich prowadzą poprzez podwodne kanały. Kiedy brzegi rzek są wysokie, bobry zadowalają się budowaniem jedynie nor.
Zagrożenie
Naturalnymi wrogami bobra są wilki, rysie, niedźwiedzie, czasem i lisy. Zdarzają się przypadki kiedy do ataków dochodzi ze strony mniejszych drapieżników, jednak dotyczy to tylko młodych bobrów. Napastnikami mogą być wtedy wydry, norki, oraz duże ryby drapieżne. Wrogiem bobrów są też psy, jednak największym wrogiem dla bobrów jest niestety człowiek. Zabijanie bobrów przez myśliwych i kłusowników, którzy rozstawiają wnyki lub sieci. Najczęstszym jednak przypadkiem jest niszczenie ich siedlisk. Rozbieranie tam bobrowych i żeremi a nie rzadko również palenie czy rozkopywanie nor.
Ochrona Prawna
Bóbr europejski podlega ochronie w większości krajów europejskich na podstawie aktów prawnych.
1. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk – Konwencja Berneńska
2. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory – Dyrektywa Siedliskowa;
3. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody;
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
W Polsce bóbr europejski jest objęty ochroną częściową i zgodnie z przepisami o ochronie przyrody obowiązują wobec niego zakazy:
umyślnego zabijania, okaleczania lub chwytania, transportu, umyślnego płoszenia lub niepokojenia, chowu, pozyskiwania, przetrzymywania lub posiadania okazów gatunku, niszczenia siedlisk lub ostoi, będących ich obszarem rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku, migracji lub żerowania, niszczenia lub uszkadzania nor, żeremi, tam i innych schronień, umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień, zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny okazów gatunku, wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa okazów gatunku, umyślnego przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca oraz umyślnego wprowadzania do środowiska przyrodniczego. Wszelkie próby bezprawnego ingerowania w siedlisko bobrów można zgłaszać tutaj.
