Już w X wieku bóbr był w Polsce otaczany opieką udzielnych książąt, a polowania na niego wiązały się z przywilejem władzy. Mimo zarezerwowania polowań dla niewielkiej grupy myśliwych, liczebność bobrów sukcesywnie zmniejszała się. Jeszcze do XIII wieku utrzymywano specjalnych ludzi – bobrowniczych, do których zadań należało odławianie bobrów, ich ochrona i dokarmianie w zimie, a także prowadzenie selekcji na korzyść bobrów czarnych o bardzo cennym futrze. Sytuacja pogorszyła się między XII a XIV wiekiem, kiedy to dobra królewskie zaczęły przechodzić na własność klasztorów, kościołów i dygnitarzy świeckich oraz powszechnie wprowadzono niemieckie prawo osadnicze uwalniające poddanych od odpowiedzialności za zabicie bobra. W ciągu następnych wieków regres populacji bobrów był coraz szybszy. Po pierwszej wojnie światowej bobry zachowały się jedynie w dorzeczach Niemna i Prypeci. W 1928 roku wielkość populacji szacowano na 235 sztuk. Gatunek objęto bardziej skuteczną ochroną na mocy aktów prawnych z 1919 oraz 1934 roku. W 1939 roku liczebność populacji wynosiła ok. 400 sztuk.
Po drugiej wojnie światowej, w 1948 i 1949 roku zakupiono 26 bobrów z Woroneża (dzisiejsza Federacja Rosyjska) i wypuszczono je na Biebrzy i Oliwie.
Obecnie zwarta i najbardziej liczna populacja bobrów zajmuje część północno-wschodnią Polski. Począwszy od roku 1974, kiedy rozpoczęto realizację programu Aktywnej Ochrony Bobra inicjalne populacje pojawiły się praktycznie w całym kraju.
Bobry w Europie
We wczesnym średniowieczu bóbr europejski (Castor fiber L.) zamieszkiwał licznie całą Europę i Azję od strefy stepów po tundrę. Jednak w początkach wieku XX przetrwało jedynie osiem małych populacji gromadzących w sumie ok. 1200 osobników. Gatunek stanął w obliczu groźby wyginięcia. W większości krajów zniknęły wraz z wiekiem XIX.
Głównym powodem zagłady bobrów były nadmierne polowania. Zastosowanie ubitych zwierząt było niezwykle różnorodne. Skór używano do produkcji luksusowych futer, mufek i czap, zawartość worków strojowych (gruczołów prepucjalnych) zwana strojem bobrowym (castoreum) – była ceniona jako panaceum na wszelkie choroby, a sadło świetnie nadawało się do leczenia ciężkich ran. Zęby bobra powieszone na szyi dziecka miały zmniejszać ból ząbkowania, zaś mięso – zwłaszcza z ogona pokrytego rogowymi łuskami przypominającymi rybie – mogło być spożywane w czasie postów. Postępująca kolonizacja, wycinanie i wypalanie lasów oraz osuszanie bagien również wpływały na zmniejszanie się liczebności bobrów.
Pierwsze poważniejsze próby ratowania bobrów podjęto w 1845 roku w Norwegii, gdzie zabroniono polowań. Podobnie postąpiono w Finlandii i Szwecji, jednak często było już za późno. Jednocześnie stopniowo przeprowadzano reintrodukcje bobrów – począwszy od Szwecji w latach 20., później w Norwegii, Rosji, Łotwie, Finlandii, Niemczech, Polsce, Litwie, Szwajcarii, Estonii, Mongolii, Francji, Austrii, Holandii oraz Czechach, a ostatnio w Rumunii, Chorwacji, na Węgrzech, Danii i Belgii. O ile jednak pierwsze reintrodukcje miały na celu głównie odbudowanie populacji gatunku, późniejsze skupiały się bardziej na ewentualnych korzyściach ekologicznych płynących z przekształcania środowiska przez bobry. Dzisiaj ogromna część lasów utraciła swój pierwotny charakter. Ich gospodarka ukierunkowana jest głównie na produkcję drewna wysokiej wartości, natomiast tereny podmokłe zostały w większości osuszone oraz zdegradowane.
Mimo tego bóbr powoli odzyskuje swój dawny zasięg, a obecna (dane z roku 2000) populacja liczy około 592 tysiące osobników. W Europie pozostaje także około 12 500 bobrów amerykańskich (Castor canadensis) skupionych w Finlandii i Karelii w Rosji. Populacje bobrów pojawiły się w całej Europie, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, półwyspu Iberyjskiego, Włoch i południowych Bałkanów. Najprawdopodobniej dzięki temu, że gatunek jest stosunkowo plastyczny, może zajmować tereny użytkowane i mocno zmienione przez człowieka. W dalszym ciągu są prowadzone reintrodukcje i jeżeli dotychczasowy trend się utrzyma, bobry w ciągu następnych dziesięcioleci staną się pospolitym gatunkiem.
W kilku krajach populacja bobrów jest na tyle silna, że przywrócono polowania (np. Szwecja, Finlandia, Litwa). W innych wciąż jeszcze jest zagrożony i ściśle chroniony (np. Francja, Niemcy, Słowacja, Węgry, Szwajcaria). Są też takie, w których populacja jest stosunkowo liczna, ale polowania są zabronione (jak np. w Polsce). W USA i Kanadzie, gdzie populacja bobra kanadyjskiego (Castor canadensis) została odbudowana wcześniej, wypracowano modele gospodarowania populacją oraz zmniejszania konfliktów pomiędzy człowiekiem a bobrami. Jednocześnie przeprowadzono kompleksowe badania, by poznać rolę bobrów w ekosystemach
Budowanie tam i tworzenie terenów podmokłych
Stawy bobrowe utrzymują wodę na poziomie stosunkowo stałym w porównaniu do poziomu wody w cieku. Jest to spowodowane tym, że woda przelewa się przez koronę (szczyt) tamy, a wszelkie jej uszkodzenia są natychmiast naprawiane. Powierzchnia rozlewisk bobrowych może osiągać kilkadziesiąt hektarów, zwłaszcza na terenach nizinnych lub w przypadku budowania przez bobry wielu kolejnych tam na cieku. Pojedynczy staw może magazynować różną ilość wody – w ogromnym przybliżeniu od 100 do 200 000 m3, jednak co najmniej drugie tyle mieści się w osadach przechwytywanych przez tamy (a jedna niewielka tama może ich zatrzymać około 5 000 m3 rocznie i gruncie otaczającym staw. Siedliska bobrowe, wliczywszy obszar podwyższonego poziomu wody gruntowej, działają więc jak gąbka chłonąc wodę wiosną i oddając w lecie. Po pojawieniu się tam zwiększeniu ulega retencja zlewni. Jej wielkość będzie zależeć od zagęszczenia siedlisk bobrowych i kształtu zlewni, jak również warunków glebowych i stosunków wodnych. Stawy bobrowe lokalnie zmniejszają szczyt fali powodziowej. W ich okolicy podwyższa się i stabilizuje poziom wody gruntowej, zmniejsza się erozja oraz zwiększa osadzanie cząstek mineralnych i organicznych. Inicjowane są naturalne procesy bagienne. W przypadku sprzyjających warunków hydrologicznych (wolny prąd) i rzeźby terenu cieki bywają zabudowane kolejnymi tamami tak gęsto, że trudno jest znaleźć odcinki, w których woda płynie swym pierwotnym korytem. Woda przelewająca się przez tamę wpływa do następnego stawu, rozlewa się na szerokiej powierzchni, powoli płynie w stronę tamy, lub bocznych kanałów, tam przyspiesza nurt, trafia do następnego stawu. Fala wezbraniowa po dużych deszczach lub na wiosnę rozkłada się na większej powierzchni, traci swój impet. Kopanie nor i kanałów przez bobry, transportowanie drewna z lądu oraz podwyższanie poziomu wody w wyniku budowy tam, poważnie zmieniają charakter i kształt linii brzegowej cieku lub zbiornika.
Nurt staje się łagodniejszy, woda wnika w kanały, pojawiają się wypłycenia i zagłębienia. Brzeg jest stabilizowany przez zarośla wierzby, które bardzo często wyrastają z gałązek pozostawianych przez bobry.
Wydawać by się mogło, że bobry w skali regionalnej mają niewielki wpływ na warunki hydrologiczne. Jednak wyniki badań prowadzonych w USA i Kanadzie dowodzą, że bobry modyfikują nawet 40% całkowitej długości cieków w niektórych stanach, a w czasie lata ich rozlewiska mogą magazynować nawet 30% wody w całych zlewniach. Oczywiście taki efekt może występować tylko w okolicy „wysyconej” bobrami.
Również w Polsce podejmowane są próby użycia bobrów do poprawy stanu środowiska. Należy tutaj przytoczyć program prowadzony w Rezerwacie Biosfery „Karpaty Wschodnie” w Bieszczadach, gdzie w latach 1993-2000 wypuszczono około 150 zwierząt. Dzięki zapewnieniu opieki bezpośrednio po wypuszczeniu i troskliwemu wyborowi miejsc wypuszczeń, bobry utrzymały się w trudnym, górskim terenie. Już po kilku latach po pierwszych wypuszczeniach działalność bobrów zahamowała procesy degradacji cieków płynących przez odnawiane zręby, wpłynęła na zwiększenie bioróżnorodności, atrakcyjności turystycznej i edukacyjnej terenów. Innym przykładem dobrze zaplanowanej akcji jest reintrodukcja bobrów w dorzeczu Soły, rozpoczęta na wiosnę 1999 roku. Stanowi ona jedno ze strategicznych zadań kampanii „Chrońmy dziką Sołę”, prowadzonej przez Towarzystwo na Rzecz Ziemi z Oświęcimia we współpracy z Towarzystwem Naukowym „Castor”. Zasadniczym celem samej kampanii jest m.in. promocja alternatywnych metod ochrony przed powodziami oraz prace nad zwiększaniem powierzchni naturalnej retencji w dorzeczu Soły – w efekcie prowadzące do ograniczenia skutków powodzi w przyszłości.
Aktywność mikrobiologiczna w rozlewiskach
Każdy, nawet niewielki staw bobrowy, może gromadzić tysiące metrów sześciennych osadów. Dzieje się tak dlatego, że prąd ulega zwolnieniu ułatwiając opadanie cząstek, woda przelewa się przez koronę szczelnej tamy, zaś roślinność porastająca dno i brzegi działa jak filtr zatrzymując zawiesiny. W miarę upływu czasu, na dnie zbiornika formuje się strefa beztlenowa z odpowiednim składem gatunkowym mikroorganizmów, które mineralizują cząstki organiczne. Inne organizmy „pracują” w toni wodnej i na powierzchni osadów. Oprócz zawiesin niesionych przez ciek do stawu dostają się również kawałki pni i gałęzi niewykorzystane przez bobry oraz liście drzew wpadające do stawu. W stawach bobrowych stwierdza się kilku- do kilkunastokrotne podwyższenie aktywności metabolicznej mikroorganizmów wody i osadów w porównaniu do cieku wpływającego i wypływającego.
Woda gromadzona w stawie stopniowo wnika w otaczający grunt, lokalnie podwyższając poziom wody gruntowej . Zmienia to chemizm i uwodnienie gleb, jak również skład gatunkowy fauny glebowej. Tak więc rozlewisko bobrowe staje się jednocześnie laboratorium i oczyszczalnią wody, którego znaczna część ukryta jest przed naszymi oczami. Skład chemiczny wody w stawie zmienia się, zwiększa się zawartość azotu, natomiast w beztlenowych osadach magazynowane są związki azotu, fosforu i węgla. Dzięki działalności mikroorganizmów wyłapywane są metale ciężkie, a wpływające do stawu wody, zanieczyszczone kwasami i zasadami, ulegają zobojętnieniu. Pływające i wykopujące muł bobry, powodują mieszanie się wody i przyspieszają procesy chemiczne. Woda opuszczająca staw jest zatem czystsza i bardziej klarowna.
Zmiana składu chemicznego wody i osadów wywiera znaczący wpływ na organizmy roślinne i zwierzęce zajmujące siedlisko bobrowe.
Różnorodność biologiczna
Podwyższony poziom wody w pobliżu stawu i wycinanie części drzew przez bobry powodują zmianę jego struktury i składu gatunkowego roślinności w siedlisku bobrowym. Stopniowo dominację zdobywa warstwa krzewów. Inicjowane są procesy odtwarzania naturalnych zespołów zaroślowych – łozowisk i zarośli wierzbowo-brzozowych oraz zespołów leśnych łęgów, olsów i grądów charakterystycznych dla dolin rzek. Rozrasta się również warstwa runa ze światłożądnymi gatunkami traw i ziołorośli. Powstaje szeroka strefa ekotonowa – przejściowa między wodą a zwartą roślinnością. Płytka, nasłoneczniona i nagrzana woda w stawie, stwarza bardzo korzystne warunki do rozwoju zbiorowisk bagiennych z turzycami, trzcinami i szuwarem. W samym zbiorniku rozwija się roślinność wodna z rzęsą wodną, rdestnicą, lilią wodną, etc. W wyniku działalności bobrów powstają więc takie zbiorowiska roślin, które dostarczają im samym pożywienia. Jest to jeszcze jeden dowód na to, że bobry potrafią przystosowywać środowisko dla własnych potrzeb.
W wodzie o zwiększonej temperaturze oraz zawartości związków azotu i fosforu, licznie występuje plankton roślinny i zwierzęcy. Obfitość cząstek organicznych oraz zwolnienie prądu sprzyjają gatunkom bezkręgowców wodnych (jętek, widelnic, chruścików, skorupiaków, etc.) charakterystycznych dla wód stojących. Te z kolei stanowią pożywienie dla wielu gatunków ryb, w tym często łososiowatych. Są one zwabiane do stawów bobrowych przez głębszą wodę przy tamie oraz możliwość schronienia w starych norach, co jest szczególnie ważne dla młodych ryb. Przebycie tamy nie stanowi dla nich większej przeszkody. Obecność ryb oraz niezamarzanie do dna stawów bobrowych w zimie, sprzyja odtwarzaniu populacji wydry. Środowisko życia bobra jest wykorzystywane również przez piżmaka, norkę, sarnę, łosia, jelenia i dzika. W otoczeniu stawów stwierdzano także wielokrotne zwiększenie zagęszczenia i biomasy płazów, gadów oraz drobnych ssaków.
Stawy bobrowe mają kolosalne znaczenie również dla wielu gatunków ptaków. Dzięki rozbudowanej strefie ekotonowej, obecności wysepek i martwych drzew, występują korzystne warunki do gniazdowania, a obfitość owadów, kręgowców i roślinności wodnej zabezpiecza pożywienie. Rozlewiska bobrowe są chętnie zasiedlane np. przez bociana czarnego, czaplę siwą, żurawia.
Poniżej przedstawiono zmiany zachodzące w typowym strumieniu zasiedlonym przez bobry.
Zmiany morfologiczne i hydrologiczne w strumieniu:
– Zmniejszenie szybkości prądu
– Zalanie terenu powyżej tamy i ustabilizowanie poziomu wody
– Powstanie strefy brzegowej typowej dla stawu
– Zwiększenie otwartej przestrzeni wokół powstałego stawu
– Przerwanie dotychczasowej ciągłości wzdłużnej strumienia
Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wody i osadów:
– Zatrzymywanie osadów mineralnych i organicznych – Zwiększenie ilości i dostępności związków węgla, azotu, fosforu oraz innych substancji odżywczych
– Modyfikacja krążenia pierwiastków
– Zmniejszenie lub zwiększenie stężenia tlenu w wodzie – Podwyższenie temperatury wody
– Zmniejszenie kwasowości wody i osadów (poprzez zwiększenie właściwości buforujących)
Zmiany biologiczne:
– Zmiana składu gatunkowego roślinności wokół stawu (wywołana zmianą warunków siedliskowych i ścinaniem przez bobry preferowanych gatunków drzew)
– Zazwyczaj zwiększenie różnorodności gatunkowej roślin
– Zwiększenie produkcji biomasy roślin
– Zwiększenie aktywności mikroorganizmów beztlenowych w osadach
– Zwiększenie aktywności mikroorganizmów tlenowych na dnie zbiornika
– Zwiększenie produkcji planktonu
– Zwiększenie zagęszczenia i biomasy bezkręgowców
– Zmiana składu gatunkowego bezkręgowców
– Zwiększenie zagęszczenia i biomasy kręgowców związanych z wodą (np. ryb, płazów, etc.)
– Zmiana składu gatunkowego kręgowców
W wodzie o zwiększonej temperaturze oraz zawartości związków azotu i fosforu, licznie występuje plankton roślinny i zwierzęcy. Obfitość cząstek organicznych oraz zwolnienie prądu sprzyjają gatunkom bezkręgowców wodnych (jętek, widelnic, chruścików, skorupiaków, etc.) charakterystycznych dla wód stojących. Te z kolei stanowią pożywienie dla wielu gatunków ryb, w tym często łososiowatych. Są one zwabiane do stawów bobrowych przez głębszą wodę przy tamie oraz możliwość schronienia w starych norach, co jest szczególnie ważne dla młodych ryb. Przebycie tamy nie stanowi dla nich większej przeszkody. Obecność ryb oraz niezamarzanie do dna stawów bobrowych w zimie, sprzyja odtwarzaniu populacji wydry. Środowisko życia bobra jest wykorzystywane również przez piżmaka, norkę, sarnę, łosia, jelenia i dzika. W otoczeniu stawów stwierdzano także wielokrotne zwiększenie zagęszczenia i biomasy płazów, gadów oraz drobnych ssaków.
Stawy bobrowe mają kolosalne znaczenie również dla wielu gatunków ptaków. Dzięki rozbudowanej strefie ekotonowej, obecności wysepek i martwych drzew, występują korzystne warunki do gniazdowania, a obfitość owadów, kręgowców i roślinności wodnej zabezpiecza pożywienie. Rozlewiska bobrowe są chętnie zasiedlane np. przez bociana czarnego, czaplę siwą, żurawia.
Wpływ bobrów na środowisko w przypadku stanowisk na brzegach dużych rzek i jezior
Tamy bobrowe w górnym biegu rzek są jednym z najbardziej widocznych i charakterystycznych efektów inżynierskiej działalności bobrów wpływającym na renaturalizację. Tymczasem również te rzeki w środkowym i dolnym biegu, które są zasiedlone przez bobry, zmieniają się w kierunku bardziej naturalnych. Zawalanie się starych, nieużywanych nory zmienia profil brzegów na bardziej łagodny. Stopniowo odtwarzają się meandry, od nurtu odcinają się płycizny z bujną roślinnością i bogatym światem zwierząt.
Wycinanie części wysokich drzew przez bobry powoduje zmianę struktury i składu gatunkowego roślinności w siedlisku bobrowym. Stopniowo dominację zdobywa warstwa krzewów. Ze ściętych pni wielu drzew odrastają nowe młode pędy, które są również pożywieniem dla bobrów. Inicjowane są procesy odtwarzania naturalnych zespołów zaroślowych – łozowisk i zarośli wierzbowo- brzozowych oraz zespołów leśnych łęgów, olsów i grądów charakterystycznych dla dolin rzek. Rozrasta się również warstwa runa ze światłożądnymi gatunkami traw i ziołorośli. Powstaje szeroka strefa ekotonowa – przejściowa między wodą a zwartą roślinnością.
Znaczenie edukacyjne, estetyczne i rekreacyjne siedlisk bobrowych
W dzisiejszym coraz bardziej cywilizowanym świecie, wartość emocjonalna siedlisk bobrowych jest niemożliwa do oszacowania. Pojawienie się stawu bobrowego, często z żeremiem, zmienia mało dotychczas ciekawy krajobraz smętnego bajora albo rowu w prawdziwą oazę. Jest ona szczególnie interesująca zwłaszcza dla ludzi z dużych miast. Otoczenie stawu i sam staw mogą służyć dzieciom jako wspaniała lekcja poglądowa biologii, miejsce podpatrywania i fotografowania przyrody. Zakładanie np. ścieżek dydaktycznych jest łatwe, gdyż na stosunkowo niewielkiej powierzchni można ukazać wiele ciekawych rzeczy. Często siedliska bobrowe są również atrakcyjne dla wędkarzy.
Wpływ bobrów na środowisko i gospodarkę człowieka
Jednak czasem trudno jest stwierdzić czy dana działalność bobrów jest szkodą czy też korzyścią dla człowieka. Zależy to od aktualnego sposobu użytkowania gruntu, wielkości zmian wprowadzanych przez bobry, stopnia tolerowania ich aktywności przez danego właściciela gruntu i wielu, wielu innych czynników. Na przykład podwyższanie poziomu wody gruntowej w następstwie budowy tam może dodatnio wpływać na produkcję lasu w dalszej odległości od stawu, ale uszkodzić drzewostan w najbliższym sąsiedztwie stawu. Podtopienie łąki może uniemożliwić zbiór siana w jednym roku, ale w przypadku suszy w innym roku plony są wyższe. Nagle powstałe bajoro bobrowe może być dla leśnika katastrofą, ale dla biologa będzie wspaniałym laboratorium. Dlatego w przypadku oceny szkód bobrowych trzeba brać pod uwagę tak wiele czynników i opinii różnych grup interesów, na ile jest to możliwe.
Z powodu ułomności systemu odszkodowań, łatwości wydawania publicznych pieniędzy i powszechnej korupcji sumy odszkodowań są często pokaźne a szkody często są wyolbrzymiane. W obecnej sytuacji, gdy pokaźny procent gruntów nie jest w ogóle użytkowany, lub jest użytkowany ekstensywnie, odszkodowania mogą stać się znaczącym źródłem dochodów. Sprawa jest często podsycana przez media, dla których bobry były zawsze atrakcyjnym tematem. Szkoda tylko, że początkowy entuzjazm wyrażający się w nagłówkach gazet „dobrze panie bobrze”, sympatyczny zwierzak” został zastąpiony paniką i fobią („bobrza plaga”, „chroniony znienawidzony”) a nawet makabrycznie brzmiącymi pomysłami na rozwiązanie problemów z bobrami („befsztyk z bobra?”).
Poniższe przykłady przedstawiają takie oddziaływanie bobrów na gospodarkę człowieka, które uważane jest za negatywne i powoduje konkretne, policzalne straty gospodarcze:
W zakresie gospodarki rolnej:
– Podtapianie gruntów w wyniku budowy tam, blokowanie przepustów, niszczenie grobli.
– Niszczenie drzew owocowych, ozdobnych.
– Wybieranie plonów. Dotyczy głównie buraków, kapusty, kukurydzy, marchwi na gruntach położonych w pobliżu cieków lub zbiorników wodnych.
– Kopanie kanałów w celu ułatwienia transportu pożywienia.
– Tąpnięcia gruntu w przypadkach kopania nor pod powierzchnią ziemi. Mogą być przyczyną uszkodzeń sprzętu i zagrożeniem dla zwierząt gospodarskich.
W zakresie gospodarki leśnej:
– Podtapianie gruntów leśnych w wyniku budowy tam, blokowania przepustów, niszczenia grobli, kopania kanałów, etc. W konsekwencji obumieranie drzewostanów i zagrożenie atakiem szkodliwych owadów.
– Ścinanie drzew.
– Podtapianie dróg i kompleksów leśnych, które może utrudniać lub uniemożliwiać dojazd do kompleksów leśnych i wykonanie koniecznych zabiegów.
W zakresie gospodarki wodnej:
– Kopanie nor w groblach stawów, wałów przeciwpowodziowych.
– Blokowanie rowów melioracyjnych, przepustów i innych budowli.
– w zakresie szlaków komunikacyjnych:
– Ścinanie drzew na szlaki komunikacyjne.
– Blokowanie przepustów drogowych.
– Podkopywanie nasypów.
– Podtapianie szlaków komunikacyjnych.
Inne:
– Ścinanie drzew na linie telefoniczne i energetyczne, budynki.
– Uszkadzanie drzew pomnikowych.
– Degradacja niektórych ekosystemów chronionych ze względu na unikalną, konkretną wartość przyrodniczą.
– Negatywny wpływ na niektóre gatunki ryb. Podgrzewanie wody w stawach bobrowych, zwolnienie prądu oraz zamulanie dna utrudniające rozwój ikry, co może negatywnie oddziaływać na niektóre gatunki ryb mające znaczenie gospodarcze.
Wygląd
Bóbr europejski jest największym gryzoniem Europy. Masa ciała osiąga od 13 do 36 kilogramów, długość ciała 90-140 cm, a długość ogona 20 -24,5 cm. Tułów jest masywny i krępy, przechodzi prawie bez zaznaczenia szyi w okrągłą głowę. Bóbr posiada szereg adaptacji do ziemnowodnego życia. Przednie kończyny są bardzo zręczne i chwytne, tylne są mocne i masywne o palcach spiętych błoną pławną. Spłaszczony ogon, który odróżnia bobra od jakiegokolwiek innego zwierzęcia, pokryty jest rogową łuską spomiędzy której z rzadka wyrastają włosy. Pełni on rolę steru w wodzie, podpory na lądzie, jest również magazynem tłuszczu. Trzecia, przezroczysta powieka oraz fałdy skórne zamykające kanały uszne i nosowe umożliwiają pracę pod wodą. Charakterystyczne dla bobra są również dwie pary dużych siekaczy pokrytych pomarańczową emalią. Dwa gruczoły przyodbytowe oraz dwa worki strojowe umieszczone w pobliżu odbytu mają duże znaczenie w komunikacji zapachowej.
Środowisko i pożywienie
Wymagania siedliskowe bobrów są bardzo zróżnicowane. Najchętniej zajmują one tereny niskie – pobrzeża nizinnych cieków i jezior, rowy melioracyjne, bagienka śródleśne i śródłąkowe. Część polskiej populacji występuje jednak w górach i na pogórzu wykorzystując głębsze odcinki i zakola górskich rzek, potoków, wyrobiska pożwirowe oraz stawy rybne. Jakość wody nie odgrywa większej roli w wyborze miejsca na osiedlenie się, ale bardzo ważny jest stały dostęp do wody. Bobry potrafią się łatwo przystosować także do bliskości człowieka. Zajmowane siedliska są najczęściej ubogie, porośnięte wierzbami, olszą, brzozami i leszczyną. Bobry są roślinożercami, choć dawniej uważano że potrafią polować także na ryby. Jedzą prawie wszystkie gatunki roślin przybrzeżnych i wodnych. Późną wiosną, latem i wczesną jesienią żywią się głównie roślinnością zielną. Począwszy od października intensywnie tną krzewy i drzewa, magazynując je na zimę. Również wtedy wyraźnie przybierają na wadze gromadząc tłuszcz. Preferują osikę i wierzby, w dalszej kolejności brzozę, leszczynę i inne liściaste. Olsza jest pobierana niechętnie. Gatunki iglaste są jedzone raczej sporadycznie. Bobry nie jedzą drewna, a jedynie cienką korę i łyko – warstwę między korą a drewnem.
Rozmnażanie i śmiertelność
Bobry mają gody w styczniu i lutym. Młode rodzą się w maju i czerwcu po 105 – 107 dniach ciąży. Samice dają jeden miot rocznie, w którym są średnio dwa młode (maksymalnie sześć). Noworodki ważą około pół kilograma, są pokryte gęstym, jedwabistym futerkiem. Już w pierwszych dniach życia widzą i potrafią pływać, unosząc się na wodzie. Młodymi opiekują się oboje rodzice, w wychowie pomaga również starsze rodzeństwo. Bobry żyją do 30 lat, ale okres ich intensywnego rozrodu przypada między 3 – 4 a 10 rokiem życia.
Śmiertelność bobrów w Polsce jest raczej niska. Krytyczne okresy to pierwsze kilka dni życia, okres przechodzenia młodych na karmę roślinną (około drugiego miesiąca życia) oraz okres wędrówki w poszukiwaniu partnera. Pewne straty mogą wynikać z obecności pasożytów wewnętrznych, walki o terytorium, kłusownictwa, niszczenia biotopów i niepokojenia bobrów.
Zachowanie i struktura socjalna
Bobry są zwierzętami ziemnowodnymi, na lądzie niezgrabne i powolne, są doskonale przystosowane do życia w wodzie. Mogą przebywać pod wodą do 15 minut i wytrwale pływać. Pracują pod wodą. Są bardzo ostrożne i pędzą nocny tryb życia. Zaniepokojone nurkują ostrzegając pozostałych członków rodziny mocnym klaśnięciem ogona o powierzchnię wody.
Bobry są w zasadzie monogamiczne, żyją w trwałych jednostkach – rodzinach. Typowa rodzina bobrów składa się z rozmnażającej pary rodzicielskiej, młodych tegorocznych i młodych z roku poprzedniego – w sumie 4 – 10 osobników. W Polsce średnia liczebność stanowiska bobrów wynosi około trzy, cztery osobniki. W trzecim roku życia, na wiosnę, młode bobry zwykle opuszczają rodzinne gniazdo w poszukiwaniu partnera i miejsca na osiedlenie się. W przypadku braku wolnych miejsc w okolicy mogą one pozostawać jeszcze przez długie lata z rodzicami i młodszym rodzeństwem. Zdarza się również włączanie niespokrewnionych bobrów w poczet rodziny. W razie sporej liczby wolnych miejsc, już dwuletnie bobry mogą opuszczać gniazdo i przystępować do rozrodu. Skład i liczebność rodziny zależy również od jakości środowiska. Obserwuje się np. zmniejszenie liczby młodych lub całkowite powstrzymywanie się od rozrodu w przypadku słabego zaopatrzenia w pożywienie lub w warunkach silnego stresu.
Między członkami rodziny bobrów występują silne więzy. Są one wzmacniane przez wzajemne zabawy (szczególnie popularne są zapasy) oraz opiekę nad młodymi.
Bobry są silnie terytorialne. Oznakowują swój teren strojem bobrowym – wydaliną gruczołów prepucjalnych (worków strojowych) o zapachu piżma, którego skład bardzo precyzyjnie informuje ewentualnych intruzów m.in. o składzie rodziny, kondycji poszczególnych osobników. Wielkość terytoriów zależy od ich zasobności w pokarm i przeważnie osiąga od 1 – 4 km długości cieku. W granicach swego terytorium bobry żerują zwykle w pasie o szerokości do 20 metrów od brzegu. W sporadycznych przypadkach mogą penetrować ląd na odległość kilkuset metrów. W ciągu roku bobry często zwiedzają sąsiedztwo swego terytorium – w ciągu nocy są w stanie przepłynąć nawet 20 kilometrów. Jednak prawdziwymi podróżnikami są młode bobry poszukujące partnera i miejsca na osiedlenie się. Ich kilkuset kilometrowe wędrówki nie należą do rzadkości.
Cykl roczny
Bobry są aktywne przez cały rok i nie zapadają w sen zimowy. W zimie pływają pod lodem oraz pożywiają się w zaciszu nory. Ich cykl dobowy nieco się wydłuża i jest zgodny z ich zegarem biologicznym (około 25-26 godzin). Są nieco mniej aktywne, ale w cieplejsze dni mogą sporadycznie żerować na powierzchni, zwłaszcza w przypadku wyczerpywania się zapasów. W miarę topnienia lodów i wydłużania się dnia, ich aktywność się wzmaga oraz rozpoczynają znakowanie terenu strojem bobrowym. Szczyt aktywności przypada na czas wychowu młodych boberków na wiosnę oraz w jesieni w czasie gromadzenia pokarmu na zimę, budowania i naprawy tam, nor i żeremi.
Ścinanie drzew
Bobry ścinają najwięcej drzew blisko brzegu, bo dystans do wody, a co za tym idzie wysiłek przy transporcie drewna jest najmniejszy. Z tej samej przyczyny drzewa o największej średnicy są powalane w niewielkiej odległości od wody, a drzewa cieńsze są ścinane dalej. Z drzew leżących na ziemi bobry najpierw obcinają gałęzie o cienkiej korze, a później kawałkują pień na odcinki. Szlaki transportu drewna często przyjmują postać wyślizganych ścieżek lub wypełnionych wodą kanałów.
Tamy, domki i nory, kanały
Działalność inżynieryjna bobrów jest wywołana potrzebą zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Stały i podwyższony poziom wody pozwala na ukrycie podwodnych wejść do schronień – domków (żeremi) i nor, umożliwia zatopienie magazynów pokarmu na zimę, skraca drogę ucieczki w przypadku żerowania bobrów na lądzie i ułatwia spławianie drewna. Bobry budują tamy przeważnie na niewielkich, płytkich ciekach z lokalnie dostępnego materiału: gałęzi, mułu, darni, kamieni i żwiru. Mogą one osiągać długość kilkuset metrów, a wysokość kilku metrów. Są stosunkowo trwałe i można po nich swobodnie chodzić. Nie niszczą ich gwałtowne przybory wód, a często bobry pozostawiają z boków tamy coś w rodzaju kanałów ulgi, którymi jest odprowadzany nadmiar wody w przypadku powodzi. Często podczas wezbrań bobry tworzą w tamie szczelinę, co zabezpiecza ją przed rozmyciem.
Powierzchnia powstających stawów zależy od wysokości oraz ukształtowania terenu i wynosi od pół ara do kilkudziesięciu hektarów. Niekiedy (szczególnie w górach) bobry budują serie kilku-kilkunastu kolejnych tam, które osłabiają napór wody i pozwalają na zalanie większego terenu. Jedna z nich (tama główna) chroni żeremia lub nory. Każde uszkodzenie tamy jest natychmiast naprawiane, gdyż może doprowadzić do odsłonięcia podwodnych wejść do schronień i ułatwić atak drapieżnikom.
Na terenach niskich, bobry budują żeremia z podobnego materiału jak do budowy tam. Wysokość żeremi może dochodzić do 3 metrów, średnica u podstawy – do 20 metrów. W środku, ponad poziomem wody, znajduje się zazwyczaj jedna komora wyściełana suchym materiałem roślinnym oraz wiórami drzewnymi odrywanymi przez bobry ze ścinanych drzew. Od komory odchodzą korytarze – syfony z ujściem pod wodą. Ich długość może dochodzić do 40 metrów. Żeremia zazwyczaj są trudne do osiągnięcia „suchą nogą” – otaczają je rowy wypełnione wodą, często znajdują się pośrodku rozlewiska bobrowego. Bobry mogą jednocześnie wykorzystywać więcej niż jedno żeremie. Niekiedy wracają do starych, na pozór opuszczonych, czasami w lecie zamieszkują inne żeremia niż w zimie.
W przypadku, gdy brzegi cieków lub zbiorników wodnych są wystarczająco wysokie a grunt jest wystarczająco zwięzły, bobry kopią nory. Często są one bardzo skomplikowane i wielopoziomowe z mnóstwem komór, a długość korytarzy może dochodzić do kilkudziesięciu metrów. Ujście korytarzy także znajduje się pod wodą, natomiast na brzegu można natknąć się na ujście kanałów wentylacyjnych. Ponieważ nory często zawalają się od góry, bobry łatają powstałe dziury wysuwanymi od wewnątrz gałęziami i mułem. Później nanoszą materiał z zewnątrz i powstaje coś pośredniego między norą i żeremiem – noro-żeremie.
Bobry kopią kanały w celu ułatwienia transportu pożywienia oraz zapewnienia bezpieczeństwa (szczególnie jest ich dużo w przypadku zwiększonej presji człowieka lub drapieżników). Są zazwyczaj wypełnione wodą a ich długość może dochodzić do kilkuset metrów, szerokość zaś do kilku metrów.
Ochrona Prawna
Odbudowa populacji bobra europejskiego w Polsce była niewątpliwym sukcesem biologów, przyrodników, myśliwych oraz innych specjalistów. Obecnie jednak coraz więcej słyszy się o szkodach powstających w wyniku działalności bobrów, rosną sumy odszkodowań. Specjaliści zwracają uwagę, że obecny system naliczania odszkodowań jest kosztowny i nieefektywny. Z kolei, z długoletnich badań prowadzonych przez Instytut Nauk o Środowisku UJ wynika, że jedynie 3% stanowisk bobrów w Polsce powoduje szkody. Jednocześnie zwraca się uwagę na unikalne, renaturalizacyjne zdolności bobrów, zwiększanie retencji i bioróżnorodności, ograniczanie retencji, etc. W roku 2002 bobry podniosły poziom wód gruntowych w Polsce na powierzchni ponad 17 000 hektarów, 10 000 ha lasów ochroniły przed pożarami, ponad 23 000 ha lasów stało się bardziej atrakcyjne dla innych zwierząt i roślin. Bóbr jest również gatunkiem pozytywnie postrzeganym przez społeczeństwo i może być używany jako gatunek sztandarowy przy projektach ochrony przyrody, zwłaszcza dotyczących mokradeł i terenów przybrzeżnych i nadwodnych, w tym objętych konwencjami międzynarodowymi i UE.
Bóbr europejski podlega ochronie w większości krajów europejskich na podstawie aktów prawnych.
1. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk – Konwencja Berneńska;
2. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory – Dyrektywa Siedliskowa;
3. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody;
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
W Polsce bóbr europejski jest objęty ochroną częściową i zgodnie z przepisami o ochronie przyrody obowiązują wobec niego zakazy:
umyślnego zabijania, okaleczania lub chwytania, transportu, umyślnego płoszenia lub niepokojenia, chowu, pozyskiwania, przetrzymywania lub posiadania okazów gatunku, niszczenia siedlisk lub ostoi, będących ich obszarem rozrodu, wychowu młodych, odpoczynku, migracji lub żerowania, niszczenia lub uszkadzania nor, żeremi, tam i innych schronień, umyślnego uniemożliwiania dostępu do schronień, zbywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny okazów gatunku, wwożenia z zagranicy lub wywożenia poza granicę państwa okazów gatunku, umyślnego przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca oraz umyślnego wprowadzania do środowiska przyrodniczego.
